Zararlı / Yararlı Oyun Ayrımı Nasıl Yapılır?

Ebeveynler bir oyunun zararlı olduğuna karar verirken nelere dikkat etmelidir? Riskli oyun zararlı oyun mudur?

Zararlı oyun denildiğinde akla ilk gelenler itiş kakış oyunları, şiddet unsurları içeren dijital oyunlar ve bağımlılık yaratan şans oyunlarıdır.

Günümüzde, özellikle büyük şehirlerdeki artan tehlike algısı, çocuk dostu oyun alanlarının azalması ve ebeveynlerin aşırı korumacılığı nedeniyle çocuklar git gide daha az serbest oyun oynayabiliyorlar. Özgürce oyun oynamalarındaki önemli engellerden biri de bazı oyunların yetişkinler tarafından zararlı bulunması. Zararlı oyun denildiğinde akla ilk gelenler itiş kakış oyunları, şiddet unsurları içeren dijital oyunlar ve bağımlılık yaratan şans oyunlarıdır.

Gerçekten itiş kakış oyunları veya dijital platformlarda oynananlar dahil şiddet içeren bütün oyunlar zararlı mıdır? Ebeveynler bir oyunun zararlı olduğuna karar verirken nelere dikkat etmelidir? Riskli oyun zararlı oyun mudur?

Türkçe’de oyun kelimesi geniş bir yelpazedeki eylemleri kapsar. Çocukların oynadıkları serbest oyunlar, tiyatroda sergilenen performanslar, kuralları olan eğitim amaçlı yetişkinler tarafından yapılandırılmış etkinlikler, dijital platformlarda oynanan uygulamalar bir tek kelimeye indirgendiğinde kullandığımız tabirdir “oyun”. Bu tanımlar dahilindeki oyunların nasıl ve ne kadar zararlı oldukları öncelikle çocukların bireysel farklılıkları bağlamında değerlendirilmelidir. Çocuğun biyolojik yaşı, içinde bulunduğu gelişimsel dönem, boyu, kilosu, fiziksel gücü onun oynadığı oyunun özelliklerini de belirleyeceği için tehlike olasılığı da değerlendirilirken bunlar dikkate alınmalıdır. Mesela 0-2 yaş arasındaki bebekler çevrelerindeki nesneleri ağızlarına sokarak onları tanıma eğilimi gösterdikleri için küçük parçaları olan oyuncaklarla kurdukları oyunlar onlar için zararlı olabilir. Ergenlik döneminde ise kimlik arayışında olan bir bireyin akranları tarafından kabul görme ihtiyacı arttığı için kendini ispatlama, sosyal statülerini koruma ya da sosyal medyadaki modaya uyma amacıyla cesaret gerektiren fiziksel zarar verme riski yüksek oyunları deneyimlemeyi tercih edebilir. Ayrıca, ergenler heyecan ve adrenalinin yarattığı his sonrasında gelen rahatlama duygusunun verdiği keyifi tekrar tekrar yaşamak için yüksek risk teşkil eden oyun davranışları sergileyebilirler. Bu noktada riskli oyun ile zararlı oyun arasında bir ayrım yapmak önemlidir. Çünkü tehlikelerden korumak için çocukları riskli oyunlardan mahrum bırakmak onların gelecekte karşılaşabilecekleri çatışmalarda savunmasız kalmalarına sebep olabilir.

Riskli Oyun

Norveçli araştırmacı Ellen Sandseter riskli oyunların özelliklerini 6 başlıkta ele almıştır:

1. Yükseklik (ağaca tırmanmak, yüksek duvardan atlamak).
2. Aşırı hız (paten kaymak, salıncakta çok hızlı sallanmak).
3. Tehlikeli aletler (ok-yay, bıçak, sivri kalem ucu gibi kesici ve delici aletlerle oynanan oyunlar.
4. Tehlikeli maddeler (çatapat, kızkaçıran gibi yanıcı maddelerle oynan oyunlar).
5. İtiş-kakış, kavga-dövüş içermesi (süper kahramancılık, güreş gibi)
6. Saklanma, gözden kaybolma (saklambaç).

Riskli oyunu zararlı oyunlardan ayıran en büyük fark risk faktörlerinin aslında çocukların fiziksel, sosyal, duygusal ve bilişsel gelişimlerine katkı sağlamasıdır. Çocuklar riskli oyunlar aracılığıyla kendilerine duygusal olarak dirençli olmayı öğretirler. Bu sınıflamaya bakıldığında riskli oyunların geçici yaralanmaya sebep olma olasılıkları olan ancak gözetim dahilinde güvenlik önlemleri alındığı sürece büyük hasarlara yol açmayacaklarını söylemek mümkündür. Bir oyunun güvenli olması için mutlaka yetişkin tarafından yönetilmesi gerekmez. Yetişkinin asli görevi serbest oyun için güvenli alan yaratmaktır.

Özellikle 3-6 yaş grubundaki erkek çocukların daha sık oynadıkları itiş-kakış oyunları birçok yetişkin tarafından şiddetli ve saldırgan içeriği nedeniyle zararlı oyun olarak nitelendirilir. Bunlar birden fazla oyuncunun gönüllü olarak katıldıkları, kurgulanmış bir senaryo dahilinde eğlenilerek farazi saldırganlık içeren eylemler sergilenen ve farazi anlamlarda kullanılan saldırgan kelimeler içeren oyunlardır. Oyuncular genellikle dikkatlidirler ve kesinlikle kimseye duygusal veya fiziksel zarar verme niyeti taşımazlar. Saldırganmış gibi olmak ile saldırgan olmak aynı şey değildir. Sadece şiddet içeriyor diye bu tip oyunları oynaması engellenen çocuklar saldırganlıklarını sağlıklı bir şekilde yansıtabilecekleri başka bir ortam bulamayabilirler; saldırgan davranışları oyun kurgusu içinde deneyimlemezlerse gelecekte kendilerini savunmalarını gerektirecek saldırgan davranışlara karşı hazırlıksız yakalanabilirler. İtiş-kakış davranışlarının oyun mu yoksa zararlı davranışlar mı olduklarını ayırt etmek çok kolay değildir. Oyun olan itiş-kakışlı eylemlerde oyuncular rolleri değişir, işbirliği içinde bir senaryo oynanır, gönüllü katılım vardır, kaçma-kovalama, sınırlı fiziksel temas, gülme-kahkaha atmak gibi durumlar sergilenir. Bu tip oyun sırasında oyun arkadaşlarına gerçekten zarar verme niyeti ile saldırgan davranışlar sergileyen, davranışlarını kontrol edemeyen, duygularını düzenleyemeyen bir çocuğun psikolojik destek alması önerilir.

Zararlı Oyun

Zararlı oyun, kabus, küfürlü veya argolu konuşma, saldırgan davranışlar, günlük yaşamda karşılaşılan problemleri şiddet kullanarak çözme, gerçekçi olmayan korkular, diğer insanlara karşı empatik davranamama gibi olumsuz davranışsal ve psikolojik etkilerin yanı sıra, solunum yollarında sıkıntı, beyin hasarı, kas ve kemik sisteminde hasar, deride tahriş ya da ileri derecede yanık gibi fizyolojik hastalıklara da sebep olabilirler. Nadiren de olsa bazı oyunların çocukların hayatlarına mal olduğu da tespit edilmiştir.

Fizyolojik olarak zararlı oyunlardan bazıları Boğulma Oyunu (birinin boğazını sıkıp en uzun süre nefessiz kalmaya dayananın oyunu kazanması), Tarçın Meydan Okuması (1 kaşık dolusu tarçını sıvı almadan yutmaya çalışmak), Araba Tepesinde Sörf Yapmak, Parmak Arası Hedef Tahtası (ellerini bir zemin üzerine açık koyup delici bir aletle hızlı hızlı parmak aralarına onu saplamak), El Kızartmaca, Birdirbir, Uzun Eşek gibi oyunlardır.

Dijital oyunlar çoğunlukla çocukları asosyal davranışlara yönlendirdiği, şiddet kullanımı yücelttiği, akranlarından ve sosyal hayattan uzaklaştırdığı için zararlı olarak nitelendirilseler de çocukların dijital oyun oynamalarının tümüyle zararlı olduğunu söylemek doğru olmaz. Özellikle sokakta oynama fırsatı olmayan çocukların ağ üzerinden oynanan dijital oyunlar üzerinden akranlarıyla sosyalleşebildikleri görülür. Oyun bağımlısı olan çocuklarda bağımlı olunan oyunu zararlı oyun olarak ilan etmeden önce bu oyunun çocuğun hangi ihtiyaçlarını karşıladığı ve bu ihtiyaçların gerçek hayatta neden karşılanamadığı araştırılmalıdır.

Dijital platformda oynanan zararlı oyunların bazı özellikleri şöyledir:

1. Arttırılmış gerçeklik sunan oyunlarda “öldüren” rolünü çocuğun üstlenmesi (çocuk pasif olarak şiddeti izlemek yerine aktif olarak şiddet uygulayan kişi olarak oyuna katılır).
2. Başarı ölçütü olarak “öldürülen” karakter sayısı kullanılır.
3. Kadın karakterlere karşı şiddet veya saygısızlık yüceltilir.
4. Öldürmeye karşı oyuncuyu duyarsızlaştırır.
5. Argo ve küfürlü bir dil kullanılır.
6. Gerçek ve –mış gibi (farazi) arasındaki ayırım oyuncu için belirsizleşir.

Ebevenylere Öneriler

Çocukları zararlı oyunlardan uzak tutmak için ilk adım iletişim kanallarını açık tutmaktır. Sorgulayıcı bir tutum sergileyerek oyun davranışlarını yargılamak ve onları korkutmak ya da oyundan yoksun bırakmakla tehdit yerine açık uçlu sorular sorarak (Youtube’dan hangi oyunlarla ilgili videolar izliyorsun? Nasıl oyunlar oynamak hoşuna gidiyor? Arkadaşlarının en çok oynadıkları oyun nasıl oynanıyor? Sence hangi oyunlar bazı çocuklar için tehlikeli olabilir gibi) hangi oyunları oynadıklarını, oyun oynarken neler hissettiklerini ve oyunların amaçlarıyla ilgili bilgi edinmeye çalışın.

Bazen çocuğunuzdan bilgi almak zor olabilir. Böyle durumda çocuğunuzun akranlarıyla sosyalleştiği ortamlarda, arkadaşlarıyla sohbet etme fırsatı yaratıp bilgileri onlardan alabilirsiniz.

Çocuğunuzun heyecan ve adrenalin ihtiyacını güvenlik önlemleri alınmış oyun ve etkinlik alanlarında gidermesini sağlayın (mesela yükseklikten keyif alan bir çocuk için tırmanma duvarları iyi bir alternatif olabilir).

Çocuğunuza dijital bir oyun alındığında ilk olarak sizinle birlikte oynamasını sağlayın, merakla oyunu öğrenmek için ona sorular sorun. Oyunun içeriği ile ilgili düşünmesini destekleyin.

Kaynakça:
Hart JL, Tannock MT. (2013). “Young Children’s Play Fighting and Use of War Toys.” Encyclopedia on Early Childhood Development [online]. Eds. Tremblay RE, Boivin M, Peters RDeV, Smith PK http://www.child-encyclopedia.com/play/according-experts/young-childrens-play-fighting-and-use-war-toys. (10 Ağustos 2017’de erişildi).
Gray, P. (2014). “Risky Play: Why Children Love It and Need It.” Freedom to Learn Blog. https://www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn/201404/risky-play-why-children-love-it-and-need-it . (10 Ağustos 2017’de erişildi).

Kaynak: Yrd. Doç. Dr. Billur Çakırer, www.trtcocuk.net.tr/ebeveyn-akademisi/cocuk-gelisimi/zararli-oyun-yararli-oyun-ayrimi-nasil-yapilir